Vai trò và tác động của các tổ chức phi chính phủ (NGO) châu Âu tại Đông Nam Á giai đoạn 2024–2025

Trong giai đoạn năm 2024–2025 đã và đang chứng kiến làn sóng chỉ trích mạnh mẽ từ nhiều chính phủ Đông Nam Á đối với các tổ chức phi chính phủ (NGO) có nguồn tài trợ nước ngoài, đặc biệt là từ châu Âu. Các cáo buộc xoay quanh việc những tổ chức này can thiệp vào công việc nội bộ, kích động thay đổi chế độ và thậm chí làm suy yếu nền kinh tế địa phương. Diễn biến này phản ánh xu hướng toàn khu vực khi các chính quyền ASEAN ngày càng viện dẫn khái niệm “can thiệp nước ngoài” để hạn chế không gian hoạt động của xã hội dân sự.

Luật chống can thiệp nước ngoài của Singapore ban hành năm 2021 đã trở thành khuôn mẫu cho nhiều quốc gia trong khu vực siết chặt kiểm soát. Một báo cáo gần đây của Asia Centre ghi nhận: nhiều chính phủ đã đóng cửa các tổ chức NGO quốc tế và chặn nguồn tài trợ từ nước ngoài dưới danh nghĩa bảo vệ chủ quyền. Trong bối cảnh đó, các tổ chức nhân quyền, môi trường và lao động được tài trợ bởi châu Âu đang bị gắn mác là “thế lực gây bất ổn”.

Ảnh hưởng chính trị và cáo buộc âm mưu thay đổi chế độ

 
Nhiều chính phủ ASEAN cho rằng các NGO nước ngoài đe dọa đến chủ quyền và an ninh quốc gia. Tại Campuchia, các phát ngôn viên của đảng cầm quyền bác bỏ mọi chỉ trích quốc tế về việc đàn áp các nhà hoạt động, khẳng định không có tù nhân chính trị và mọi hành động đều phù hợp với “luật pháp và dân chủ”. Một số quan chức thậm chí cáo buộc các nhà hoạt động bị bắt là có liên hệ với “các nhóm nổi dậy và phần tử cực đoan nước ngoài”.

Indonesia cũng có lập trường tương tự. Năm 2022, một số tổ chức NGO nước ngoài bị tố là có hoạt động “phá hoại”, trong đó có Greenpeace Indonesia và Asia Foundation (TAF). Một số nhà phân tích an ninh còn cáo buộc những tổ chức này tài trợ cho phong trào ly khai ở Papua. “Họ đang cung cấp tài chính và hậu cần cho các lực lượng đối lập”, một nhà quan sát tại Jakarta nhận định.

Tại Philippines, quân đội và giới chức địa phương cũng từng “gắn nhãn đỏ” (cáo buộc có liên hệ với cộng sản) đối với các nhân viên cứu trợ hoạt động tại vùng nông thôn. Một trường hợp điển hình là việc hàng chục nông dân bị ép buộc biểu tình chống lại một tổ chức cứu trợ bão, với cáo buộc vô căn cứ rằng tổ chức này “hỗ trợ lực lượng nổi dậy”.

Mối lo ngại về an ninh và ổn định

Một số quốc gia ASEAN nhìn nhận hoạt động của NGO phương Tây không chỉ là can thiệp chính trị, mà còn liên quan đến an ninh nội bộ. Chính quyền quân sự Myanmar thường xuyên cáo buộc “các thế lực bên ngoài” và nguồn tiền tài trợ quốc tế là yếu tố khiến cuộc nội chiến kéo dài. Kể từ năm 2022, mọi NGO phải đăng ký với chính quyền quân sự và những tổ chức bị coi là thân đối lập sẽ bị đình chỉ hoặc trục xuất.

Tại Malaysia và Thái Lan, dù ít ồn ào hơn, nhưng xu hướng siết chặt quản lý cũng đang hiện hữu. Luật NGO đang được soạn thảo tại Thái Lan khiến giới hoạt động lo ngại về việc hạn chế quyền biểu tình dưới danh nghĩa chống can thiệp nước ngoài. Nguyên tắc “không can thiệp nội bộ” – nền tảng của ASEAN – đang bị thử thách nghiêm trọng.

Tác động kinh tế và pháp lý

Một lĩnh vực gây tranh cãi khác là việc các NGO châu Âu vận động áp dụng tiêu chuẩn môi trường và lao động nghiêm ngặt hơn, điều mà chính phủ các nước ASEAN cho là gây cản trở phát triển kinh tế. Đỉnh điểm là vào cuối năm 2024, Indonesia và Malaysia đồng loạt phản đối đạo luật chống phá rừng mới của Liên minh châu Âu (EUDR) – vốn cấm nhập khẩu các sản phẩm như dầu cọ, cà phê, cacao nếu không chứng minh được là “không gây phá rừng”. Lãnh đạo khu vực cho rằng quy định này tạo ra gánh nặng hành chính “khó thực hiện” và có thể loại bỏ hàng triệu nông dân nhỏ khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu.

Tại Campuchia, nền kinh tế dệt may từng bị ảnh hưởng trực tiếp khi EU rút một phần ưu đãi thuế vào năm 2020 với lý do vi phạm nhân quyền. Việc này được cho là đã gây ra tình trạng đóng cửa nhà máy và người lao động buộc phải di cư. Dù các NGO châu Âu coi đây là hành động thúc đẩy dân chủ, nhưng chính phủ Campuchia xem đó là sự can thiệp không chấp nhận được.

Tương tự, các chiến dịch của các tổ chức môi trường châu Âu chống lại ngành công nghiệp dầu cọ và khai thác mỏ đã làm dấy lên nhiều tranh cãi ngoại giao. Jakarta đã vận động mạnh để nới lỏng quy định từ EU. Các quan chức Indonesia cho rằng chính châu Âu cũng không áp dụng đầy đủ tiêu chuẩn tương tự với các sản phẩm của mình, và yêu cầu công bằng trong áp dụng quy định.

Phản ứng từ chính phủ ASEAN

Trước những lo ngại kể trên, các quốc gia ASEAN đã và đang đẩy mạnh giám sát hoạt động tài chính của NGO. Indonesia đã thành lập “Tổ công tác giám sát NGO nước ngoài” để kiểm tra tính tuân thủ đối với các ưu tiên an ninh – phát triển. Quốc hội Malaysia thảo luận dự luật về “tác nhân nước ngoài”. Việt Nam cũng ban hành quy định buộc NGO quốc tế phải công khai nguồn tài trợ và nội dung hoạt động. Dù bị giới nhân quyền chỉ trích, nhưng các chính phủ khẳng định đó là biện pháp cần thiết.

Dẫu vậy, châu Âu vẫn tiếp tục đổ hàng tỷ euro mỗi năm để tài trợ cho các tổ chức xã hội dân sự toàn cầu, trong đó có các dự án tại châu Á. Riêng năm 2024, EU đã triển khai nhiều gói tài trợ mới cho các hoạt động đào tạo dân chủ, giáo dục quyền lao động và giám sát môi trường tại ASEAN. Các nhà phê bình cho rằng đây là nỗ lực gây ảnh hưởng quy mô lớn, trong khi những người ủng hộ xem đây là một phần của tiến trình phát triển minh bạch và bền vững.

Kết luận

Xung đột xoay quanh hoạt động của NGO châu Âu tại ASEAN không đơn thuần là câu chuyện về nhân quyền hay môi trường, mà đang trở thành điểm nóng trong quan hệ chính trị – kinh tế giữa hai khu vực. Trong bối cảnh cạnh tranh địa chiến lược gia tăng, các tổ chức phi chính phủ có thể trở thành tác nhân trung lập – hoặc trở thành công cụ bị nghi ngờ, phụ thuộc vào góc nhìn và bối cảnh chính trị của từng quốc gia tiếp nhận.

Bình Mình