Châu Âu và bài toán năng lượng giữa bàn cờ địa chính trị toàn cầu

Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang, Liên minh châu Âu (EU) đang đối mặt với thách thức lớn. Sự phụ thuộc vào khí đốt nhập khẩu - từng là 'lá chắn' giúp EU ổn định nguồn cung - giờ trở thành điểm yếu chết người. Trong cơn khủng hoảng, dự án khí đốt xuyên sa mạc Sahara (TSGP), bị bỏ quên hàng thập kỷ, bất ngờ được hồi sinh như một cứu cánh. Nhưng liệu đây có phải lời giải cho bài toán năng lượng của châu Âu?

Con tin của chính sách năng lượng nửa vời

Khí đốt là mặt hàng năng lượng quan trọng nhất của EU với mức tiêu thụ hàng năm trên 300 tỷ m³. Tuy nhiên những nguồn khai thác nội khối (chủ yếu từ Na Uy) chỉ đáp ứng được tối đa 20%, phần còn lại hoàn toàn phụ thuộc vào nhập khẩu. Từ khoảng năm 2010, EU đã có chủ trương đa dạng hóa nguồn cung khí đốt, tuy nhiên do sự ổn định và chi phí rẻ của khí đốt Nga nên họ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào nguồn cung này.

Theo Eurostat, năm 2021, 45% lượng khí đốt tiêu thụ tại EU là nhập khẩu từ Nga, với tổng trị giá ước tính 100 tỷ USD. Khi xung đột Ukraine bùng nổ, EU áp lệnh trừng phạt, dòng khí đốt qua đường ống chính Nord Stream lập tức giảm 80% trong năm 2022, đẩy họ vào tình trạng thiếu hụt năng lượng nghiêm trọng.

 

Việc trao chiếc van khí đốt chủ yếu cho Nga đã khiến EU trở tay không kịp khi có thay đổi chiến lược.

 

Cú sốc này phơi bày sự thiếu chuẩn bị của EU, dù có đa dạng hóa nguồn cung, họ vẫn không có đủ nguồn thay thế. Khí đốt từ Trung Á và châu Phi không thể nhập về số lượng lớn. Khí hóa lỏng (LNG) từ Mỹ và Trung Đông tuy sẵn có nhưng không đủ hạ tầng để tiếp nhận. Do đó, dù cấm khí đốt tự nhiên từ Nga, họ vẫn phải tìm cách “nhập lại” và chịu mức giá cao hơn. Điều này đã dẫn đến hậu quả khi đẩy lạm phát lên cao chủ yếu do giá nhiên liệu tăng. Ước tính chỉ riêng tại Đức, giá khí đốt tăng đã làm lạm phát tăng thêm 2% trong giai đoạn 2022-2023.

Giáo sư Thierry Bros (Đại học Sciences Po Paris) nhận định: "EU đã ngủ quên trong 20 năm, tưởng rằng toàn cầu hóa sẽ đảm bảo năng lượng rẻ. Họ đã sai lầm". Việc phụ thuộc vào một đối tác đã khiến EU phải trả giá khi không thể điều chỉnh kịp thời do những biến động.

EU từng đặt mục tiêu trung hòa carbon vào 2050, nhưng vẫn duy trì phụ thuộc vào khí đốt, nhiên liệu "chuyển tiếp" được cho là sạch hơn than. Kết quả, khi khủng hoảng ập đến, các nước như Đức buộc phải tạm khởi động lại nhà máy than, làm xói mòn cam kết khí hậu. Bà Kadri Simson, Ủy viên Năng lượng EU, thừa nhận: "Chúng tôi không lường trước được tốc độ thay đổi địa chính trị".

Do không có đủ nguồn cung thay thế, EU một mặt phải chịu giá khí đốt cao, có lúc tăng tới 350% so với trước xung đột trong khi vẫn phải bắt buộc giảm tiêu thụ từ 12-19% trong giai đoạn 2022-2023. Điều này đã khiến cho nền kinh tế EU bị thiệt hại nặng. Theo Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF), bài toán năng lượng thất bại đã khiến GDP của EU suy giảm khoảng 2,7% trong thời gian qua.

Khi địa chính trị thành vũ khí

Thế khó của EU về vấn đề khí đốt trong những năm qua không chỉ bởi các lý do kinh tế. Họ thực sự đã bị kẹt giữa các làn đạn khi các đối tác lớn đều quay lưng lại với mình. Nga ngày càng quyết liệt dùng năng lượng làm vũ khí, sẵn sàng xoay trục sang làm ăn với các đối tác khác, bỏ mặc EU trong thế bí. Ấn Độ, Trung Quốc đang dần thay thế EU trong vai trò là bạn hàng của Nga khiến cho thị trường EU không còn quan trọng như trước nữa. Trong khi đó, Mỹ hướng tập trung vào cạnh tranh với Trung Quốc, ưu tiên an ninh nội địa và bỏ mặc EU.

Đạo luật Giảm Lạm Phát (IRA) 2022 của Mỹ dành 369 tỷ USD trợ cấp năng lượng sạch, khiến các công ty châu Âu như BASF phải di dời nhà máy sang Mỹ. Dưới thời tân Tổng thống Donald Trump, ông sẵn sàng đánh thêm thuế EU để có nguồn thu lớn hơn cho ngân sách của mình.

Sau khi cắt giảm nhập khẩu từ Nga, EU tăng mua LNG từ Qatar và Algeria. Tuy nhiên, Qatar ưu tiên bán khí dài hạn cho châu Á, trong khi bất ổn tại Libya (nơi cung cấp 10% khí đốt cho Italy) khiến EU thêm lo ngại. Các nước châu Phi và Trung Đông cũng luôn bày tỏ sự bất bình với chính sách nhập cư khắc nghiệt của EU trong những năm qua và không thực sự đem đến sự hợp tác hiệu quả. Giáo sư Jason Bordoff (Đại học Columbia) cảnh báo: "Châu Âu đang mất dần ảnh hưởng trong cuộc đua năng lượng toàn cầu”.

Sahara, con đường khí đốt gai góc

Trong bối cảnh đó, những nhà lãnh đạo EU đã buộc phải quay lại với một dự án cũ, Đường ống khí đốt xuyên Sahara (TGSP). Khởi công từ thập niên 1980, TGSP là dự án đường ống dài 4128 km từ Nigeria qua Niger đến Algeria để kết nối với châu Âu. Tuy nhiên, dự án này liên tục trì hoãn vì xung đột sắc tộc, khủng bố ở vùng Sahel, quan trọng nhất là thiếu vốn do EU cũng không “mặn mà”. Tuy nhiên, bối cảnh kinh tế chính trị đầy biến động hiện nay đã buộc các nhà lãnh đạo EU phải quay lại với dự án này.

Vào tháng 3/2025 vừa qua, tập đoàn năng lượng lớn thứ 3 của Anh là Penspen đã xác nhận sẽ tham gia vào dự án TGSP. Theo tính toán, TGSP có thể cung cấp 30 tỷ m³ khí/năm, tương đương 10% nhu cầu EU, giúp đa dạng đáng kể nguồn cung nhưng với chi phí rẻ hơn đáng kể. Chi phí ước tính để đầu tư cho TGSP là 13 tỷ USD không phải là rào cản quá lớn với EU. Dự án còn được ủng hộ bởi Ngân hàng Phát triển châu Phi (ADB) và Ngân hàng Năng lượng châu Phi (AEB). Algeria và Nigeria sở hữu trữ lượng khí lớn thứ 10 và 12 thế giới có thể trở thành những nhà cung cấp ổn định lâu dài.

Theo kế hoạch, đường ống TGSP sẽ bắt đầu từ Warri ở miền Nam Nigeria và kết thúc tại Hassi r'Mele ở miền Bắc Algeria. Từ đây, khí đốt sẽ được vận chuyển đến Italy thông qua đường ống hiện có là TransMed và một đường ống sẽ được lắp mới là Galsi. Algeria cũng hy vọng dự án sẽ biến quốc gia này trở thành một trung tâm khí đốt toàn cầu, củng cố vị thế chính trị ở châu Phi và trên trường quốc tế nên rất ủng hộ kế hoạch này.

Bất chấp sự ủng hộ rộng rãi, rủi ro lớn nhất của dự án vẫn là tình trạng bất ổn an ninh của khu vực. Cuộc đảo chính gần đây tại Niger khiến cho EU mất đi vị thế đáng kể tại khu vực. Nhóm khủng bố ISWAP có liên hệ với tổ chức nhà nước Hồi giáo IS đang hoành hành ở miền Bắc Nigeria, Mali và cả Niger khiến cho tình hình rất phức tạp. Thêm vào đó, để TSGP đi vào hoạt động, EU cần ít nhất 7-10 năm để hoàn thành, trong khi nhu cầu năng lượng là cấp bách.

  

Dự án TGSP được hy vọng sẽ là cứu cánh cho EU.

 

Lối thoát nào cho EU?

Để đối phó với khó khăn trước mắt, EU vẫn phải nhập LNG và tìm thêm các đối tác mới. Năm 2022, EU nhập 134 tỷ m³ LNG (tăng 60% so với 2021), chủ yếu từ Mỹ và Na Uy. Đức đã xây dựng cảng LNG khẩn cấp tại Wilhelmshaven để tiếp nhận thêm hàng. Tuy nhiên, giá LNG trung bình cao gấp 3 lần khí đường ống buộc EU phải cân nhắc. EU đang đàm phán với Mozambique và Senegal để phát triển trung tâm LNG tại các quốc gia này. Tuy nhiên với những chương trình đầu tư ở châu Phi, để thành công, EU cần kết hợp viện trợ phát triển với đảm bảo an ninh, như Sáng kiến Sahel của Pháp đề xuất mới đây.

Trong dài hạn, EU phải tăng cường đầu tư cho năng lượng tái tạo để đảm bảo tự chủ. REPowerEU, một chương trình hành động hướng tới giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch và phát triển năng lượng tái tạo của EU khởi xướng từ tháng 5/2022 đã đặt mục tiêu nâng tỷ trọng năng lượng tái tạo lên 45% vào 2030. Điện gió ngoài khơi tại Biển Bắc và pin mặt trời ở Tây Ban Nha là trụ cột. Tuy nhiên, thách thức về lưới điện và công nghệ lưu trữ vẫn tồn tại. Ông Fatih Birol, Giám đốc Cơ quan năng lượng Quốc tế, nhấn mạnh: "EU phải tăng tốc gấp 3 lần trong điện sạch để thay thế khí đốt”.

Khủng hoảng năng lượng 2022-2023 là hồi chuông cảnh tỉnh cho với EU. Những nhà lãnh đạo khu vực đã nhận ra không thể xây dựng an ninh năng lượng dựa trên các cường quốc bất ổn. Như lời Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã nói, "Châu Âu phải thức tỉnh - hoặc trở thành nạn nhân của những cơn địa chấn địa chính trị”. Con đường phía trước đầy chông gai, nhưng đây là cơ hội để EU tái định hình lại vị thế của mình trong trật tự thế giới mới.

 

Tiểu Phong