20 năm cải tổ Liên Xô - góc nhìn từ cuộc phỏng vấn với Gorbachev

Báo Quân đội nhân dân Điện tử đang khởi đăng loạt bài "30 năm Liên Xô sụp đổ và bài học cho Việt Nam", được nhiều bạn đọc quan tâm. Để giúp bạn đọc có thêm cái nhìn đa chiều về sự kiện này, xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc cuộc phỏng vấn Mikhail Gorbachev do đài phát thanh “Hải đăng” - Radio Maiak (Lighthouse) Nga thực hiện năm 2005.

Kể từ sau khi Liên bang Xô viết bị tan rã tháng 12-1991, cựu Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô (KPSS), vị Tổng thống đầu tiên và cũng là cuối cùng của siêu cường từng chiếm tới một phần sáu địa cầu Mikhail Gorbachev vẫn là một trong những nhân vật gây tranh cãi nhất.

Ngày 20-3-2005, đài phát thanh “Hải đăng” - Radio Maiak (Lighthouse) Nga, đã mời Mikhail Gorbachev đến phòng thu trao đổi với thính giả về những vấn đề trong suốt quãng thời gian đó.

Nhân dịp khởi đăng loạt bài 30 năm Liên Xô sụp đổ và bài học cho Việt Nam , Báo Quân đội nhân dân Điện tử xin được trích lại cuộc trao đổi này.

Chuyển giao cũ mới - trước sau khi Gorbachev nhảy lên nắm quyền

Hỏi: Chúng tôi muốn trước hết làm rõ cục diện ban đầu của cải tổ, khi đó cái gì cũng đều không đơn giản. Theo tôi biết, về vấn đề ai sẽ thay thế chức Tổng bí thư của Cernenko hiển nhiên không phải đến Hội nghị toàn thể ngày 11 mới bắt đầu, mà là ngày 10 cũng cách đây đúng 20 năm đã bắt đầu rồi. Chúng tôi những người hơi lớn tuổi đều hãy còn nhớ tình cảnh lúc đó: Chúng tôi trước hết nghe ngóng ai là người lãnh đạo Uỷ ban tang lễ lãnh tụ đã tạ thế, sau đó sẽ rõ người này tất sẽ trở thành Tổng bí thư Trung ương. Xin hỏi vấn đề này lúc đó được quyết định như thế nào?

Gorbachev: Ngày 10-3 Cernenko đột nhiên tạ thế, trước đó ông đã bị bệnh nặng. Khi đó có đến mấy tháng, tôi không thể không điều hành chức quyền ở Hội nghị Bộ chính trị. Đương nhiên, là tuân theo sự uỷ nhiệm của ông, mặc dù lúc đó không đưa ra một quyết nghị nào, còn nhớ hôm đó là thứ bảy, cho nên tôi về nhà tương đối sớm, 7 giờ tôi đã về đến nhà, Viện sĩ Satốpphu đột nhiên gọi điện cho tôi: “Mikhain Gorbachev ơi, Cernenko tạ thế rồi”. Lúc đó là đúng 7 giờ. Sự thực trước đó chúng tôi biết rất rõ bệnh tình của Cernenko, mọi người trong lòng đều biết rõ, kết quả này rất nhanh, sẽ xuất hiện.

Mikhail Gorbachev. Nguồn: history.com.ru.

Tôi nói với ông ta chuẩn bị báo cáo Bộ chính trị, thông báo mọi người 10 giờ đêm triệu tập Bộ chính trị. Sau đó lại nhờ ông ta giúp, tôi liên hệ với Andrei Andreyevich Gromyko. Sau khi tìm được Gromyko (ông ta đang tiễn đưa người nào đó ở sân bay) tôi làm sự việc phát sinh báo cho ông biết. Ông ấy cũng đã chuẩn bị tốt về tâm lý, bởi vì ông cũng như tôi đều năm vững toàn bộ sự việc. Tôi để nghị ông gặp tôi trước khi Hội nghị Bộ Chính trị đó 20 phút.

Sau khi gặp nhau, tôi nói với Gromyko: “Tổng bí thư ra đi rồi, chúng ta nhất định cần làm tốt công việc tiễn biệt ông. Nhưng, chúng ta còn cần suy nghĩ làm thế nào nhanh nhất thậm chí ngay lập tức giải quyết vấn đề người lãnh đạo đất nước. Tuy nhiên một lúc sau chúng ta triệu tập Bộ Chính trị và toàn thể Ban chấp hành Trung ương. Nhưng bây giờ tôi muốn nói với Ngài là trong tình hình trước mắt, chúng ta cần liên hợp lực lượng của chúng ta”. Tôi vẫn đều tôn kính Gromyko. Ông là một người tốt - một nhà chính trị và nhà ngoại giao kiệt xuất. Ông trả lời: “Tôi hiểu ý của ngài, đồng ý với ý kiến của ngài”. Cuộc gặp mặt này tuy rất ngắn, nhưng lại sản sinh ảnh hưởng sâu xa.

- Sau đó Bộ chính trị thế nào?

- Sự thực, chúng tôi không hề bàn đến vấn đề ông đề cử tôi hay tôi đề cử ông hay không. Những điều đó đều không quan trọng, mà quan trọng là chúng tôi đều hiểu rất rõ một vấn đề, đó là cần sát cánh cùng nhau. Đó là thời khắc then chốt, nó có ý nghĩa quyết định.

Tất cả các việc ở Bộ chính trị cần làm dã làm xong tất cả, triệu tập toàn thể thành viên của Ban chấp hành Trung ương, làm tốt tất cả các công việc chuẩn bị. Trong Hội nghị Bộ chính trị Gơlysân, Vladimir Vasilyev đột nhiên nói: “Hay là chúng ta đề cử M. Gorbachev làm Chủ tịch Uỷ ban trị thương đi”. Do trước đó trong thời gian Tổng bí thư lâm bệnh, tôi bắt đầu chủ trì công tác thường vụ Bộ Chính trị, hơn nữa lúc đó cũng còn đang quản lý tất cả những công việc này, cho nên tôi liền nói: “Chúng ta hãy trước hết không nên làm như vậy, không nên phá bỏ truyền thống. Tất cả các công việc hôm nay chúng ta làm đều là để tiễn biệt Tổng bí thư. Nếu không ngày mai, hai giờ chiều chúng ta triệu tập Bộ Chính trị, đến lúc đó hãy giải quyết vấn đề Tổng bí thư”. Trên thực tế, tôi không hề biết rõ vì sao Vladimir Vasilyev nói như vậy, hoặc ông ta chỉ là tung ra một quả bóng thám không để thăm dò phản ứng của mọi người như thế nào, cho nên lúc đó tôi lập tức cắt ngang quá trình thảo luận này. Tất cả mọi người đều nói: Hay là để chúng ta vẫn theo cách làm như cũ vậy.

Hai giờ chiều ngày 11 sau khi triệu tập Bộ chính trị, Gromyko trước tiên phát biểu. Tôi không hề nói để ai phát biểu, tôi chỉ là hỏi một câu, do ai phát biểu trước tiên. Tiện đây nói luôn, buổi tối tôi đã nói: “Chúng ta hãy suy nghĩ nhất định cần suy nghĩ cho kỹ. Tôi nghĩ các anh có thể tưởng tượng ra được cục diện trước mắt của chúng ta, có rất nhiều công việc chúng ta cần phải thay đổi một cách rất nghiêm túc. Cho nên, xin hãy suy nghĩ cẩn trọng, người mới lên cần phải được sự ủng hộ của toàn thể các thành viên Bộ Chính trị. Nếu chúng ta không làm được điểm này, thì đối với người mới lên sẽ rất tồi tệ. Cho nên tôi kiến nghị mọi người hiện nay hãy tự giải tán, đêm nay sẽ “thương lượng cẩn thận”.

Có lẽ họ cho rằng tôi muốn để Khơcơxu giám sát họ, đi nghe trộm cuộc nói chuyện của họ. Sự thực tuyệt đối không có, tôi lúc đó là rất chân thành mà nói những lời này, sau khi Hội nghị Bộ Chính trị bắt đầu Gromyko nêu ra kiến nghị, tất cả mọi người đều phát biểu. Tôi cũng yêu cầu tất cả mọi người phát biểu quan điểm của mình. Sau đó chúng tôi đi họp Hội nghị toàn thể Ban chấp hành Trung ương. Đáng cần phải nêu ra là, trước khi phát ngôn của Gromyko ở Hội nghị toàn thể Ban chấp hành Trung ương lần này (hơn nữa là lấy danh nghĩa Bộ chính trị phát biểu tôi chưa từng nghe có người nhằm vào tôi để phát ngôn như thế (Ý nói Gromyko phát biểu về việc bầu Gorbachev làm Tổng bí thư là tốt nhất) quá kinh ngạc!

- Sự việc có tính quyết định là phát sinh vào ngày 11-3?

- Đúng vậy!

- Rất nhiều bạn thính giả của Đài BBC và Đài phát thanh “Hải đăng” gọi điện hỏi: Nếu không có Gorbachev thì có cuộc cải tổ này hay không?

- Đương nhiên mọi người đều có quyền suy nghĩ, phân tích, bình luận và nói lên quan điểm của mình, nhưng con đường của mình là đi như thế: Khi học lớp 10 trung học tôi mang trong lòng khát vọng cực lớn là vào Đảng, cha tôi (một đảng viên cộng sản kỳ cựu) và me tôi (một chiến sĩ 10 tiền tuyến, đảng viên cộng sản) đều ủng hộ tôi. Khi thi tốt nghiệp lớp 10, chọn đề văn tôi đã chọn đề tự chủ. Tôi đã viết như thế này: “Stalin là chiến đấu cho vinh quang của chúng ta, Stalin là khí phách thanh xuân chúng ta”.

Mikhail Gorbachev khi đang ở đỉnh cao quyền lực. Nguồn: history.com.ru.

Cũng bắt đầu từ đây sau khi trải qua xây dựng, hoàn thiện chế độ xã hội chủ nghĩa không tưởng, tôi đã rút ra được kết luận như sau: Chúng ta cần phương án chủ nghĩa dân chủ xã hội. Bởi vì chúng ta vẫn chủ trương kết hợp giữa Chủ nghĩa xã hội với chúng ta thiếu lợi ích và động cơ. Chúng ta vẫn sử dụng phương thức áp chế và giám sát khống chế, nói thô lỗ một chút, là dùng cái gậy để giải quyết vấn đề, nhưng kết quả chứng minh chúng ta không thành công.

Cho nên tôi nghĩ, điều đó đối với tôi là một con đường thênh thang, không có cái gì khác làm cho tôi bừng tỉnh. Trên thực tế, cho đến trước khi triệu tập Hội nghị Bộ chính trị tôi còn không tin sẽ bàn đến tôi. Đúng, thời đại mới của thế hệ mới đã đến rồi. Đó là nguyên nhân chủ yếu, mà không phải theo lời đồn đại vấn đề xuất thân “Cauka và “phi Cauka”.

- Xin hỏi, những tư tưởng này của ngài đã thành thục khi nào? Có phải trước khi ngài đảm nhiệm Tổng bí thư đã có tư tưởng hệ thống sau khi lên nhiệm chức mới bắt đầu có?

- Không còn nghi ngờ Anđrôpốp khi còn tại chức đã từng nêu ra chủ đề cải tổ. Cho nên Yuri Vladimirovich Andropov đã tự nắm khâu chỉnh đốn kỷ luật và xây dựng chế độ, hơn nữa đã hình thành cái tập thể mà tôi lãnh đạo lúc đó, một số người cũng rất nhanh gia nhập tập thể này, mọi người cùng nghiên cứu kiến nghị về phương hướng liên quan đến cải tổ. Bởi vì khi đó tất cả các kiến nghị cải tổ đều chỉ là tiến hành trong nội bộ của bộ môn và bộ máy quản lý cá biệt, cho nên từ ý nghĩa này để nói, điều đó không phải là phương án mà sau này chúng tôi ban hành. Cần bổ sung một điểm, tôi rất hiểu những người xung quanh, khi đó hoàn toàn có thể chọn người khác làm Tổng bí thư. Mặc dù Andropov trước đó đã thi hành từng bước đề cao địa vị của tôi. Do mang bệnh nặng, tháng 12-1983 ông trong Hội nghị toàn thể phát ngôn đã tự viết ra: “Tôi còn không thể nhanh chóng trở lại làm việc. Tôi nghĩ, vì lợi ích quốc gia và Đảng, cần phải uỷ thác M. Gorbachev chủ trì công tác của Bộ Chính trị”.

- Nhưng mà lời nói của Andropov lúc đó không hề có người chấp hành?

- Đó là Konstantin Ustinovich và trợ thủ của ông ta đã xé bỏ câu nói đó.

- Không chỉ là vấn đề không chấp hành, thậm chí căn bản không có thông trị thông báo.

Gorbachev: Có người đã cố ý giấu diếm, mục đích của nó là không cho Ban chấp hành Trung ương biết.

- Không khí lúc đó quả thực như vậy.

- Trước đó không lâu, thủ tướng Côn đột nhiên cho tôi biết, khi thăm Liên Xô năm đó, đã từng tiến hành trao đổi với Andropov. Trong tọa đàm đột nhiên ông ta nói “huyên thuyên” - bởi vì ông biết tình sức khoẻ của Andropov không tốt, liền hỏi: “Ai sẽ là người kế thừa ngài?” sau đó ngay lập tức cảm thấy nêu ra vấn đề này là không thích hợp, nhưng Andropov lại phản ứng rất bình tĩnh, lập tức trả lời: “Gorbachev”.

Phong trào nổi loạn đòi ly khai cũng xảy ra ở cộng hòa Xô viết Azerbaijan. Ảnh: Getty Image.

Chúng tôi đều bắt đầu từ không tưởng. Khrushchyov cũng như vậy, Alexei Kosygin cải tổ dưới khuôn khổ cải lương cũng không ngoại lệ. Chúng tôi đương nhiên cũng không khác loại, cũng chỉ là tăng nhanh bước đi của cái đó, nắm vững xây dựng dân chủ hoá, hứa hẹn nhiều dân chủ hơn v.v.. những khẩu hiệu này đều giống nhau. Tất cả những người chúng tôi đều là sản vật của thời đại đó và chế độ đó.

Nhưng chúng tôi nhìn thấy, đẩy nhanh tốc độ đưa ra những quyết định, toàn bộ chế độ đều ở trong đối với xí nghiệp và hợp tác xã và giám sát khống chế không hề đem lại kết quả, toàn bộ chế độ đều ở trong trạng thái đối kháng. Trên thực tế, tình hình chân thực lúc đó là nhân viên công tác nhà nước, nhân viên quản lý không hề tiếp thu dân chủ. Dân chủ không trải qua khảo nghiệm, kết quả sẽ như thế nào sự thực lúc đó đã vô cùng rõ ràng. Bởi vì, họ quen trước hết được ủy nhiệm, sau đó đi quản lý, cứ như thế có cơm ăn.

Công tội đúng sai - quần chúng bình luận đối với cải tổ của Gorbachev

- Thính giả và nhiều người gọi điện đến nêu ra nhiều ý kiến rất nhiệt tình với Ngài, nhưng tóm lại có mấy vấn đề sau: Tại sao không coi trọng cải tổ? Tại sao Gorbachev ở nước Nga không được coi trọng đầy đủ, cải tổ cũng không được coi trọng? Ngày nay “Báo thanh niên Cộng sản Moscow” đã đăng những số liệu mới, tôi không biết có hay không tin vào 1 số liệu này, nhưng là 37% người cho rằng cuộc cải tổ của ngài là có thể khẳng định.

Có một vấn đề như thế này: “Tại sao Ngài cho rằng dư luận xã hội của nước Nga lúc đó còn chưa được chuẩn bị tốt, ngay cả hiện nay cũng còn chưa hoàn toàn làm tốt việc chuẩn bị cho việc đánh giá cuộc cải tổ này?”.

- Trước tiên trả lời một vấn đề mà đã từng nêu ra 10 năm trước đây. “Dư luận xã hội đã từng nêu ra: là có nên hay không bắt đầu cải tổ? Lúc đó người trả lời “nên” chiếm 40%, người trả lời “không nên” chiếm 45%. Còn hiện nay người trả lời “nên” chiếm 46%, người trả lời “không nên” chiếm 36%. Quá trình này hãy còn tiếp tục. Quan trọng là điều đó có ý nghĩa gì? Mỗi khi ông nêu ra một vấn đề cơ bản này, thì sẽ dẫn đến một số chỉ trích. Nhưng thú vị là, người ta lần đầu tiên chỉ ra nguyên nhân thứ yếu trong rất nhiều nguyên nhân từ sự gián đoạn cải tổ (như sai lầm của lãnh đạo...) tức nhà nước, chúng tôi và nhân dân đều còn chưa làm tốt việc chuẩn bị. Nay cho phép chúng tôi đem “hoá đơn” liệt lên những thành tựu đã đạt được ở những năm này: Rút quân khỏi Afghanistan, Sakharov từ nơi lưu đầy trở về quê hương, kết thúc chiến tranh lạnh, xoá bỏ vũ khí hạt nhân bắt dầu, chuyển quyền của Đảng Cộng sản Liên Xô bị thủ tiêu, người ta được tự do đi lại, đó là trong “hoá đơn” sự thay đổi từ quốc tế đến trong nước, tất cả đều rất rõ ràng.

Mọi người chúng ta đều biết cuộc sống trước đây như thế nào. Hiện nay cũng vẫn còn như thế, có 1/2 số người sống trong nghèo khổ, cho nên họ cho rằng sai lầm ở cải tố. Nếu đem những năm này so sánh với năm 1991 khó khăn nhất của cải tố, đâu chỉ còn 1/3, thậm chí hơn 1/2. Cũng tức là nói, trong những năm tháng khó khăn nhất của thời gian cải tổ đều là tình hình khác. Về sau công kích cải tố: trước hết bạo loạn, còn sau là sự kiện Bécnốpdơ, cải tổ vì thế mà gián đoạn. Có thể bình luận chỉ là nó mang lại cho chung những gì, kết quả chủ yếu nhất mà nó mang lại là: Chúng ta đã đi đến đến bước này, chúng ta không thể quay trở về quá khứ, trở về với chế độ quá khứ, dưới sự khống chế nghiêm ngặt, trở về với thời đại con người trong quá khứ không phải là công dân mà là con rối bằng gỗ.

- Khi đó Ngài nghĩ cứu vãn chế độ trước đây, làm cho nó hiện đại hoá hay là muốn phá hoại nó?

- Nó cần phải được cải tổ. Cải tổ xuất phát từ động cơ phá hoại hay là xuất phát từ động cơ cứu vãn có những điểm khác nhau: Cải tổ là lựa chọn những thứ chính diện đã có. Liên Xô có nhiều thứ có thể lấy được: Hệ thống bảo đảm xã hội, nghĩa vụ giáo dục, chữa bệnh miễn phí,… Lấy đó làm cơ sở để tiến hành đi sâu cải tổ thể chế chính trị và chế độ sở hữu. Nhất định cần thu hút những thứ có ích của quá khứ mà đã được kinh nghiệm của chúng ta chứng minh.

(còn nữa)

Theo Tạp chí vấn đề CNXH thế giới đương đại, số 4-2005