Trừng phạt dầu khí Nga, EU vẫn khát 1 mặt hàng do Nga cầm trịch, dốc hàng tỷ USD ra mua, có nỗ lực ‘cai nghiện’ nhưng không đáng kể

Trong bối cảnh Liên minh châu Âu (EU) nỗ lực cắt giảm nhập khẩu khí đốt và dầu mỏ từ Nga vài năm qua, một mặt hàng quan trọng lại âm thầm lọt khỏi tầm ngắm.

Nga là một trong những nước sản xuất và xuất khẩu phân bón hàng đầu thế giới. Mặt hàng này đóng vai trò thiết yếu trong ngành nông nghiệp toàn cầu, giúp cung cấp chất dinh dưỡng cho cây trồng và mùa màng.

Dù EU đã gần như loại bỏ dầu khí Nga khỏi danh mục nhập khẩu, khối này lại tăng mua phân bón từ Nga kể từ tháng 2/2022.

Tỷ trọng phân bón Nga trong tổng lượng nhập khẩu của EU đã tăng từ 17% vào năm 2022 lên khoảng 30% hiện tại. Riêng trong năm 2024, kim ngạch nhập khẩu phân bón Nga của EU đã tăng hơn 33%, đạt khoảng 2 tỷ USD (tương đương 1,75 tỷ euro).

Theo dữ liệu từ nền tảng MIT Observatory of Economic Complexity, Nga đã xuất khẩu tổng cộng 15,3 tỷ USD phân bón trong năm 2023, trở thành nước xuất khẩu phân bón lớn nhất thế giới. Mặc dù thị trường xuất khẩu chính của Nga là Ấn Độ và Brazil, nhưng EU cũng chiếm khoảng 13% tổng kim ngạch xuất khẩu phân bón của Nga trong năm ngoái.

Tuy nhiên, đầu tháng 6 này, Nghị viện châu Âu đã ủng hộ đề xuất của Ủy ban châu Âu (EC) về việc áp thuế nhập khẩu 6,5% đối với phân bón từ Nga và Belarus, sau đó nâng dần mức thuế này lên 50% vào năm 2028.

Vì sao EU vẫn mua nhiều phân bón Nga?

Một phần lý do nằm ở loại phân bón và phương thức mà Nga sản xuất. Nga chuyên sản xuất phân bón gốc nitơ hoặc phân bón vô cơ. Loại phân bón này cần sử dụng lượng lớn khí đốt tự nhiên làm nguyên liệu đầu vào và phục vụ cho quá trình sản xuất.

Nhiều quốc gia EU cần loại phân bón này vì chúng giàu nitơ cũng như các dưỡng chất thiết yếu như phốt pho và kali.

Giáo sư địa lý William Moseley của Trường Macalester (Mỹ), đồng thời là thành viên nhóm chuyên gia cấp cao của Liên hợp quốc về an ninh lương thực, nhận định Nga có lợi thế lớn trong việc cung cấp phân bón nitơ cho EU nhờ vào khí đốt giá rẻ. Họ có thể bán sản phẩm với giá thấp hơn nhiều so với các đối thủ châu Âu.

Ngành công nghiệp phân bón EU từ lâu đã phản đối việc Nga “bán phá giá” phân bón rẻ vào thị trường châu Âu. Khi giá năng lượng tại châu Âu tăng vọt do cuộc xung đột tại Ukraine và thị trường năng lượng bị xáo trộn, nhiều nhà sản xuất phân bón tại EU đã buộc phải ngừng hoạt động. Hệ quả là họ mất thị phần vào tay Nga và hiện đang gặp khó khăn trong cạnh tranh.

EU có những lựa chọn nào khác?

Theo Giáo sư Moseley, EU đang nghiêm túc cắt giảm sự phụ thuộc vào phân bón Nga từ nay đến năm 2028 bằng kế hoạch áp thuế. Ông cho rằng EU sẽ buộc phải tìm nguồn cung mới từ các quốc gia như Trung Quốc, Oman, Maroc, Canada hoặc Mỹ.

Ngoài ra, một phương án khác là khai thác chính nguồn phân bón nitơ tại châu Âu hoặc thúc đẩy sử dụng phân hữu cơ làm từ phân chuồng và chất thải hữu cơ ủ compost.

Giáo sư Moseley đánh giá đây là hướng đi bền vững hơn và tốt hơn cho đất nông nghiệp. Dù không thể cắt hoàn toàn lượng phân bón vô cơ nhập khẩu, EU vẫn có thể thay đổi cán cân bằng cách tăng tỷ trọng sản xuất phân hữu cơ nội địa nếu có lộ trình thực hiện hợp lý.

Chính EU cũng thừa nhận mong muốn phát triển phân bón từ chất thải chăn nuôi. Ủy viên Nông nghiệp và Lương thực EU Christophe Hansen hồi tháng 2 từng nói rằng ngành chăn nuôi có thể “góp phần tích cực vào nền kinh tế tuần hoàn” nhờ phân bón hữu cơ. Vì sản phẩm “được sản xuất trong nước, không phải nhập khẩu và không phụ thuộc vào giá năng lượng cao như khí đốt.”

Kế hoạch trừng phạt Nga của EU sẽ triển khai ra sao?

Giáo sư Moseley cho rằng nếu EU thực hiện đúng lộ trình tăng thuế đến năm 2028, hàng hóa phân bón từ Nga và Belarus sẽ dần bị loại khỏi thị trường EU.

Các lệnh trừng phạt của EU sẽ bắt đầu có hiệu lực từ tháng 7 tới. Đây là lần đầu tiên lệnh nhắm đến các mặt hàng nông nghiệp, trong đó có phân bón. Quá trình triển khai diễn ra trong 3 năm nhằm giúp nông dân châu Âu có thời gian thích nghi và tìm nguồn thay thế.

Nông dân và doanh nghiệp phân bón phản ứng thế nào?

Chủ tịch Leo Alders của tổ chức đại diện ngành phân bón châu Âu Fertilizers Europe ủng hộ kế hoạch hiện tại. Ông cho rằng thị trường sẽ được cân bằng. Các nhà sản xuất châu Âu có thể tiếp tục cung cấp phân bón chất lượng cao và bền vững cho nông dân.

Tuy nhiên, các hiệp hội nông dân lại tỏ ra bất đồng, cho rằng EU chưa đưa ra giải pháp thực tế và phù hợp về giá cả để thay thế phân bón Nga.

Trong tuyên bố chung, hai tổ chức đại diện nông dân lớn nhất EU là Copa và Cocega nhấn mạnh khối cần một “chiến lược rõ ràng, có tầm nhìn” nhằm đa dạng hóa nguồn cung phân bón.

Anh Dũng (Theo DW)