Tạm biệt thiên đường giáo dục

Ngày 22/5, khi Bộ An ninh Nội địa Mỹ (DHS) tuyên bố thu hồi chứng nhận SEVP về quyền tuyển sinh quốc tế của Đại học Harvard lập tức trở thành một tin chấn động với giới học thuật toàn cầu. Lệnh trừng phạt chưa từng có tiền lệ này không chỉ nhắm vào Harvard, mà còn là đòn mở màn cho chiến dịch 'tái định hình giáo dục đại học' của Tổng thống Donald Trump, đẩy hệ thống từng được ngưỡng mộ nhất thế giới vào cuộc khủng hoảng chưa từng có.

Cuộc cách mạng bảo thủ trong "pháo đài tư tưởng tự do"

Chiến dịch tái định hình giáo dục đại học của ông Trump bắt nguồn từ sự bất mãn sâu sắc của cử tri bảo thủ, những người tin rằng các đại học danh tiếng đã trở thành "tâm điểm của tư tưởng thiên tả" và "chống lại các giá trị Mỹ truyền thống".

Theo khảo sát của Reuters, dù 57% người Mỹ phản đối việc tổng thống cắt tài trợ chỉ vì bất đồng quan điểm, nhóm cử tri MAGA (Make America Great Again) lại ủng hộ mạnh mẽ hành động này. Nhóm này xem Harvard như "biểu tượng của tầng lớp tinh hoa thiên tả cần kiểm soát".

Ông Trump ký sắc lệnh hành pháp chấm dứt tài trợ đại học.

Mầm mống xung đột bùng nổ sau sự kiện năm 2019 khi nhà hoạt động bảo thủ Hayden William bị tấn công tại Đại học California, Berkeley. Sau khi xem video vụ việc trên Fox News, Tổng thống Trump đã nói “chúng ta phải làm gì đó với vấn đề này”. Điều này dẫn tới Sắc lệnh hành pháp cắt giảm tài trợ cho các trường đại học không bảo vệ tự do ngôn luận được ông ký ngày 21/3/2019. Đây là lần đầu tiên một Tổng thống Mỹ gắn việc bảo vệ tự do ngôn luận với nguồn tài trợ liên bang cho giáo dục, đánh dấu một bước ngoặt trong cách chính phủ liên bang tác động đến chính sách giáo dục đại học. Đó cũng là tiền đề cho cuộc tấn công toàn diện hiện nay mà ông Trump đang muốn thực hiện nhằm vào hệ thống đại học Mỹ.

“Dự án 2025” của Heritage Foundation, một tổ chức tư vấn chính sách có quan điểm bảo thủ, được đề xuất từ năm 2022 đang trở thành kim chỉ nam cho những cải cách mà ông Trump thực hiện ở cấp độ liên bang. Theo đề xuất này, trong lĩnh vực giáo dục, Chính phủ Mỹ sẽ kiểm soát liên kết giữa cấp phép và tài trợ liên bang, loại bỏ chương trình DEI (Đa dạng, Công bằng và Hòa nhập), và tư nhân hóa khoản vay sinh viên.

Christopher Rufo, một nhà nghiên cứu có tư tưởng bảo thủ đến từ Viện Manhattan, đang được Tổng thống Trump tin tưởng giao cho vai trò là kiến trúc sư chính của chiến lược định hình lại giáo dục và văn hóa. Ông Rufo chính là người đã đề xuất đóng băng 2,26 tỷ USD tài trợ cho các tổ chức giáo dục hàng đầu, bao gồm Đại học Harvard, và thúc đẩy việc thay thế lãnh đạo tại các trường này. Ông cũng đề xuất sử dụng trí tuệ nhân tạo để giám sát các chương trình liên bang nhằm phát hiện và loại bỏ các nội dung mang tính ý thức hệ cánh tả.

Một cuộc chiến giữa lòng nước Mỹ

Tháng 4/2025, Tổng thống Trump đã ký 7 sắc lệnh hành pháp cải cách giáo dục, trong đó đáng chú ý nhất là lệnh chấm dứt các chương trình DEI và yêu cầu công khai tài trợ nước ngoài. Quyết định khởi động quá trình giải thể Bộ Giáo dục Mỹ vào ngày 20/3/2025 cũng từng gây chấn động. "Chúng ta sẽ đơn giản đưa giáo dục trở lại các bang, nơi mà nó vốn thuộc về", ông Trump tuyên bố đồng thời cáo buộc cơ quan này "thất bại nghẹt thở" dù đã tiêu tốn 3.000 tỷ USD từ năm 1979.

Ngay lập tức, toàn bộ hệ thống giáo dục Mỹ rơi vào tình cảnh hỗn loạn. Quỹ khoa học Quốc gia (NSF) và Viện Y tế Quốc gia (NIH) phải tạm ngừng tuyển sinh và xem xét lại các dự án nghiên cứu. Đỉnh điểm là đòn trừng phạt chưa từng có với Harvard, trung tâm giáo dục lâu đời nhất của nước Mỹ. Quyết định thu hồi chứng nhận SEVP khiến trường không thể tuyển sinh viên quốc tế, nhóm chiếm 27% tổng sinh viên của trường. Cùng với đó là quyết định đóng băng 2,3 tỷ USD tài trợ nghiên cứu và hủy các hợp đồng nghiên cứu trị giá tới 100 triệu USD sau khi trường từ chối tuân thủ yêu cầu kiểm soát giảng viên và nội dung giảng dạy. Những quyết định này đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tình hình tài chính của trường.

Không những thế, DHS còn áp dụng kiểm tra mạng xã hội toàn diện với sinh viên nước ngoài và thu hồi thị thực nhắm vào sinh viên Trung Quốc, những hành động sẽ khiến trường gặp khó khăn trong việc giữ chân sinh viên của mình trong thời gian tới. Trước những đòn tấn công chưa từng có này, phản ứng từ giới học thuật cũng rất dữ dội.

Hơn 200 hiệu trưởng đại học, từ Harvard đến Princeton, cùng ký tuyên bố lên án "sự can thiệp chưa từng có của chính quyền vào tự do học thuật". Harvard kiện chính phủ lên tòa liên bang ở Boston, cáo buộc vi phạm Tu chính án thứ nhất của Hiến pháp khi dùng tài chính làm công cụ áp chế. Trong khi đó, Liên minh Phụ huynh Quốc gia Mỹ gọi đây là "cuộc tấn công trực tiếp vào tương lai con em chúng ta". Một cuộc chiến đã bùng nổ.

Giáo dục đại học Mỹ từng là điểm đến mơ ước của sinh viên thế giới.

Hệ quả lâu dài

Trên một chương trình truyền hình, các nhà bình luận đã gọi hành động trừng phạt các trường đại học của ông Trump là “động đất tài chính” với cả nước Mỹ. Sinh viên quốc tế không chỉ là nguồn thu sống còn với các đại học Mỹ mà còn đóng góp 40 tỷ USD/năm cho nền kinh tế thông qua học phí và sinh hoạt phí. Việc thu hồi thị thực ồ ạt và kiểm soát mạng xã hội gắt gao khiến dòng chảy này đột ngột đóng lại. Các thành phố đại học như Boston hay San Francisco lập tức chứng kiến sụt giảm nghiêm trọng trong lĩnh vực nhà ở, dịch vụ và tiêu dùng. Nếu xu hướng hiện tại kéo dài, Mỹ có thể mất 30-40% sinh viên quốc tế trong 5 năm tới, kéo theo sụt giảm 15-20 tỷ USD/năm từ học phí và nghiên cứu.

Nhưng ảnh hưởng tài chính chỉ là bước đầu. Giáo sư David W. Hogg (Đại học New York) cảnh báo tình trạng chảy máu chất xám: "Nếu tình hình tiếp diễn, nền khoa học Mỹ sẽ bị hủy hoại". Các phòng thí nghiệm hàng đầu đang mất dần nhân lực trình độ cao khi sinh viên Ấn Độ, Trung Quốc chuyển hướng sang các nước khác. Tại Trung tâm Khoa học Sinh học Quốc gia ở Bengaluru, Ấn Độ, chỉ 1 trong 30 nghiên cứu sinh chọn Mỹ làm điểm đến năm 2025, thay vì 70% như trước đây. Các tập đoàn công nghệ lớn như Google, Apple đã lên tiếng cảnh báo nguy cơ mất nguồn nhân lực tương lai.

Việc một loạt trường đại học, trung tâm nghiên cứu sa thải nhân viên, thu hẹp các dự án còn dẫn đến sự sụp đổ trong nghiên cứu khoa học. Điều này sẽ đe dọa vị thế dẫn đầu toàn cầu của Mỹ trong các lĩnh vực y tế, công nghệ và biến đổi khí hậu. "Phần còn lại của thế giới sẽ rất khó bù đắp nếu thiếu sự dẫn dắt của Mỹ trong nghiên cứu y học và khí hậu", Giáo sư Wim Leemans đến từ Đại học Hamburg, Đức, thừa nhận.

Ở góc độ xã hội, những quyết định cứng rắn của chính quyền đã gây ra bất ổn và chia rẽ. Các chính sách nhắm vào sinh viên quốc tế và giảng viên có quan điểm "đối lập" làm phát sinh môi trường nghi kỵ trong học đường. Hơn 500 sinh viên, giảng viên bị thu hồi thị thực vì những lý do như "khai báo sai thông tin" hay tham gia biểu tình ủng hộ Palestine đã gây phẫn nộ vì sự vi phạm quyền tự do ngôn luận.

Tương lai bất định

Khi sự cởi mở, đa dạng và độc lập mất đi, sức hút của hệ thống giáo dục Mỹ sẽ không còn như trước nữa. Làn sóng di cư học thuật đã bắt đầu và nó sẽ định hình lại bản đồ tri thức toàn cầu. Châu Âu đang nổi lên như điểm đến mới khi Pháp, Áo, Đức tăng cường tiếp nhận sinh viên Ấn Độ và Trung Quốc. Châu Á có cơ hội đảo ngược "chảy máu chất xám" khi nhiều nhà khoa học hồi hương sau khi nghiên cứu ở Mỹ.

Giáo dục đại học Mỹ đang đứng trước hai viễn cảnh trái ngược: suy thoái toàn diện hoặc phục hồi mạnh mẽ. Áp lực từ các vụ kiện Harvard đang tiến hành có thể buộc Nhà Trắng điều chỉnh chính sách. Nhưng điều này khó có thể xảy ra trước cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ vào năm 2026. Tuy nhiên, xu hướng chuyển giao giáo dục về các bang có thể tạo ra mô hình đa dạng, nơi các tiểu bang tự quyết định cách thức vận hành đại học. Điều này có thể khuyến khích sáng tạo nhưng cũng làm sâu sắc thêm bất bình đẳng giáo dục giữa các vùng. Dù thế nào thì vết thương cũng không thể lành lại như cũ.

Những quyết định của chính quyền Trump không chỉ là cú sốc tạm thời mà đang tái cấu trúc sâu sắc bản chất của giáo dục đại học, biến nó thành công cụ phục vụ chương trình nghị sự chính trị và văn hóa. Hơn 80 năm trước, báo cáo "Khoa học - Biên giới vô tận" của Vannevar Bush đã đặt nền móng cho chính sách mở cửa đón nhận nhân tài toàn cầu, giúp Mỹ thống trị khoa học thế giới. Giờ đây, dưới chiến dịch của ông Trump, "tấm thảm đỏ" ấy đang bị cuộn lại. Hệ thống giáo dục đại học Mỹ không còn là thiên đường của thế giới nữa.

Tử Uyên