ASEAN tại ngã ba đường: Rủi ro gia tăng giữa cuộc chạy đua vũ trang ở châu Á - Thái Bình Dương

Khu vực châu Á - Thái Bình Dương đang chứng kiến một làn sóng gia tăng chi tiêu quân sự chưa từng có, khiến các quốc gia ASEAN ngày càng lo ngại. Khi cạnh tranh quyền lực toàn cầu ngày càng sâu sắc, đặc biệt giữa Mỹ và Trung Quốc, các quốc gia Đông Nam Á bị cuốn vào một mạng lưới phức tạp của sự bất định chiến lược.

Trong khi khu vực từ lâu đã hưởng lợi từ lập trường trung lập và ngoại giao đa phương, thì tốc độ chạy đua vũ trang ngày càng tăng tại châu Á – Thái Bình Dương có thể buộc ASEAN phải điều chỉnh lại các ưu tiên. Câu hỏi bây giờ không phải là ASEAN có bị ảnh hưởng hay không -  mà là bị ảnh hưởng sâu đến mức nào, và với cái giá ra sao.

Làn sóng chi tiêu quân sự bùng nổ tại châu Á – Thái Bình Dương

Chi tiêu quân sự ở châu Á – Thái Bình Dương đã đạt mức cao chưa từng có trong năm 2024, góp phần lớn vào kỷ lục chi tiêu quốc phòng toàn cầu trị giá 2,72 nghìn tỷ USD. Riêng Trung Quốc đã tăng ngân sách quốc phòng thêm 7%, đưa tổng mức chi tiêu lên khoảng 314 tỷ USD. Trong khi đó, sự hiện diện quân sự của Mỹ trong khu vực, với sự hỗ trợ từ mạng lưới đồng minh rộng lớn, tiếp tục gây sức ép buộc các chính phủ trong khu vực phải nâng cao năng lực quân sự. Đông Nam Á, vốn thường dè dặt hơn trong việc đầu tư quốc phòng, đã bắt đầu đẩy mạnh mua sắm và nghiên cứu phát triển quốc phòng. Giai đoạn 2022–2024, các nước ASEAN đã tăng tổng ngân sách quốc phòng thêm hơn 2,7 tỷ USD, đưa tổng chi tiêu khu vực lên khoảng 10,5 tỷ USD. Đây là một bước ngoặt đáng kể so với những thập kỷ trước, khi phát triển kinh tế được ưu tiên vượt trội so với mở rộng quân sự.

Rủi ro chiến lược và an ninh đối với ASEAN

Cuộc chạy đua vũ trang ngày càng gay gắt mang lại hàng loạt rủi ro mới cho các quốc gia ASEAN.

- Thứ nhất, khả năng xảy ra sự cố quân sự tại các khu vực tranh chấp, chẳng hạn Biển Đông, ngày càng tăng. Những nước như Việt Nam và Philippines, vốn có tranh chấp lãnh thổ trực tiếp, đặc biệt dễ bị cuốn vào các va chạm không mong muốn, có thể nhanh chóng leo thang trong môi trường quân sự hóa. Khu vực lại thiếu các cơ chế phòng ngừa xung đột mạnh mẽ, khiến ASEAN dễ tổn thương trước những điểm nóng có thể phá hoại hòa bình và ổn định kinh tế.

- Thứ hai, việc tập trung nhiều hơn vào chi tiêu quốc phòng đặt ra bài toán nan giải về ngân sách. Nhiều nước ASEAN vẫn là các nền kinh tế đang phát triển cần đầu tư vào hạ tầng, y tế, giáo dục và khả năng chống chịu biến đổi khí hậu. Việc chuyển hướng nguồn lực cho quân sự có nguy cơ làm suy yếu những ưu tiên thiết yếu này. Chẳng hạn, việc tăng chi tiêu hải quân ở các quốc gia quần đảo như Indonesia và Philippines diễn ra trong bối cảnh hạ tầng công cộng vẫn chưa phát triển và dư địa tài khóa ngày càng thu hẹp.

- Thứ ba, các nước ASEAN phải chịu áp lực ngoại giao ngày càng lớn trong việc chọn phe giữa các cường quốc toàn cầu cạnh tranh. Áp lực này thể hiện rõ nhất trong các quan hệ đối tác an ninh và quyết định mua sắm quốc phòng. Philippines đã tăng cường hợp tác quân sự với Mỹ, trong khi Việt Nam tiếp tục theo đuổi chiến lược đa dạng hóa nhập khẩu vũ khí từ nhiều nhà cung cấp, cả phương Tây và phương Đông. Những lựa chọn này, dù mang tính thực dụng, cũng khiến các quốc gia ASEAN có nguy cơ bị cuốn vào cuộc cạnh tranh địa chính trị rộng lớn hơn, nơi mà sự trung lập ngày càng khó duy trì.

Thiếu vắng khuôn khổ kiểm soát vũ khí khu vực

Một mối lo ngại khác là sự thiếu vắng các thỏa thuận chính thức về kiểm soát vũ khí và không phổ biến vũ khí trong khu vực. Không giống châu Âu, nơi các hiệp ước như Hiệp ước Lực lượng Vũ trang Thông thường tại châu Âu (CFE) từng đặt ra giới hạn cho việc triển khai quân sự, châu Á – Thái Bình Dương thiếu các cơ chế tương tự. Nỗ lực của ASEAN thông qua các diễn đàn như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) và Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) chỉ đạt kết quả hạn chế trong việc giảm thiểu nguy cơ leo thang vũ trang. Khi ngày càng nhiều quốc gia sở hữu vũ khí hiện đại - bao gồm tên lửa tầm xa, năng lực tác chiến mạng, và tàu ngầm thế hệ mới - nguy cơ sử dụng vũ khí ngoài ý muốn hoặc trái phép trở thành mối quan ngại cấp bách.

Hướng đi phía trước

ASEAN đang đối diện một nghịch lý chiến lược. Một mặt, các chính phủ trong khu vực hiểu rõ sự cần thiết phải tăng cường năng lực quốc phòng trong môi trường an ninh ngày càng bất ổn. Mặt khác, việc quân sự hóa quá mức có thể làm suy yếu chính môi trường mà họ muốn bảo vệ. Trong tương lai, ASEAN phải ưu tiên cách tiếp cận tập thể đối với an ninh, bao gồm các biện pháp xây dựng lòng tin, tuần tra hàng hải chung và tăng cường các kênh liên lạc khủng hoảng. Đồng thời, ASEAN cũng cần thúc đẩy các thỏa thuận kiểm soát vũ khí khu vực mới phù hợp với bối cảnh châu Á – Thái Bình Dương.

Hơn nữa, vai trò trung tâm của ASEAN - một nguyên tắc ngoại giao lâu đời - phải được duy trì tích cực. Bằng cách duy trì các quan hệ đối tác đa dạng, khuyến khích minh bạch trong kế hoạch quân sự, và củng cố các diễn đàn đa phương, ASEAN có thể giảm thiểu nguy cơ phân cực. Khu vực phải tiếp tục khẳng định mình như một không gian cho đối thoại, chứ không phải chia rẽ, và cho ổn định, chứ không phải đối đầu.

Kết luận

Cuộc chạy đua vũ trang tại châu Á – Thái Bình Dương không phải là mối lo xa vời - nó là thực tế đang phát triển nhanh chóng, mang theo những hệ lụy nghiêm trọng cho tương lai Đông Nam Á. Đối với các quốc gia ASEAN, thách thức nằm ở việc thích ứng với bối cảnh an ninh mới này mà không làm tổn hại đến mục tiêu phát triển hoặc sự cân bằng ngoại giao. Những năm tới sẽ là phép thử cho sức bền của các thể chế ASEAN, sự thống nhất trong tầm nhìn chiến lược, và năng lực hành động tập thể trước làn sóng quân sự hóa ngày càng tăng.

Bình Minh