Vì sao phương Tây khó loại bỏ ảnh hưởng của Nga ở Trung Á?

Dù mở rộng hợp tác kinh tế và hạ tầng, phương Tây vẫn đối mặt rào cản lớn từ vai trò an ninh không thể thay thế của Nga, mối liên kết lịch sử và lợi ích chính trị song trùng với các chính phủ Trung Á.

 Toàn cảnh hội nghị thượng đỉnh EU và 5 quốc gia Trung Á tại Uzbekistan ngày 4/4/2025. Ảnh: THX/TTXVN.

Bình luận với tạp chí National Interest (nationalinterest.org) mới đây, Giorgio Cafiero, Giám đốc điều hành của Gulf State Analytics, Phó Giáo sư tại Đại học Georgetown cho rằng, mặc dù cuộc chiến ở Ukraine đang chiếm giữ phần lớn sự chú ý của thế giới, Nga không hề cho thấy dấu hiệu nào về việc từ bỏ ảnh hưởng lâu dài của mình ở Trung Á. Tuy nhiên, các quốc gia khu vực này đang tích cực theo đuổi chính sách đối ngoại đa phương, chào đón sự tham gia của Liên minh châu Âu (EU) và Mỹ, đồng thời tìm cách cân bằng quyền lực và tránh phụ thuộc quá mức vào bất kỳ cường quốc nào, đặc biệt là Nga và Trung Quốc.

Nhưng liệu phương Tây có thể tận dụng những thay đổi địa chính trị này để đẩy Nga ra khỏi khu vực vốn có mối quan hệ lịch sử sâu sắc? Chuyên gia Cafiero lưu ý, những nỗ lực như vậy của phương Tây sẽ phải đối mặt với những thách thức đáng kể.

Mối liên hệ lịch sử và vai trò an ninh không thể thiếu của Nga

Mối quan hệ giữa Trung Á và Nga bắt nguồn sâu xa từ quá khứ thời Xô Viết, duy trì sự gắn kết chặt chẽ trong các lĩnh vực thương mại, năng lượng, quốc phòng và di cư. Nga vẫn là bên bảo đảm an ninh chính cho các nước cộng hòa Trung Á, với sự hiện diện quân sự tại Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan. Ảnh hưởng này được củng cố thông qua các thể chế khu vực như:

Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) - liên minh quân sự bao gồm Nga và các nước Trung Á (trừ Turkmenistan và Uzbekistan).

Liên minh Kinh tế Á-Âu (EAEU) - gồm Nga, Kazakhstan, và Kyrgyzstan, nhằm tạo ra một thị trường chung, tăng cường đáng kể sự hiện diện của các công ty Nga. Uzbekistan là thành viên quan sát. EAEU là khuôn khổ quan trọng trong nỗ lực khẳng định ảnh hưởng của Moskva.

Cộng đồng các quốc gia độc lập (CIS): Bao gồm Nga và cả 5 nước Trung Á là thành viên chính thức, thúc đẩy hợp tác văn hóa, kinh tế và an ninh.

Trong bối cảnh hiện tại, chuyên gia Cafiero nhận định, dù tập trung vào Ukraine, Nga không cho thấy dấu hiệu từ bỏ ảnh hưởng ở Trung Á.

Dù vậy, cuộc chiến ở Ukraine đã định hình lại quan hệ Nga - Trung Á, làm suy giảm ảnh hưởng kinh tế của Moskva do các lệnh trừng phạt của phương Tây và làm cạn kiệt nguồn lực của Nga.

Về mặt chính trị, các quốc gia Trung Á đang ở trong tình trạng cân bằng. Tiến sĩ Luca Anceschi, Giáo sư Nghiên cứu Á-Âu tại Đại học Glasgow, mô tả các chính phủ Trung Á đang ở “tình thế khó xử” nhưng đã xoay sở tạo ra “một vùng an toàn địa chính trị khá thú vị” bằng cách "không quá nghiêng về phía Nga, nhưng cũng không chống Nga".

Cuộc chiến ở Ukraine cũng mang lại lợi ích và tăng đòn bẩy cho các nước Trung Á. Với việc thị trường phương Tây bị đóng cửa, Moskva ngày càng nghiêng về các quốc gia Trung Á. Tiến sĩ Anton Mardasov, chuyên gia tại Hội đồng Quan hệ Quốc tế Nga (RIAC), giải thích rằng hướng giao thương phía Tây bị đóng, Nga buộc phải chuyển trọng tâm về phía Nam và tận dụng các tuyến kết nối ở Trung Á cho thương mại và hậu cần.

Sự chuyển đổi này giúp Trung Á lần đầu tiên trong kỷ nguyên hậu Xô Viết, chuyển từ một “đối tượng địa chính trị” thụ động thành một “chủ thể địa chính trị” chủ động và một “nhân tố cân bằng” chiến lược. Michaël Levystone, đồng sáng lập của tổ chức giám sát Tân Á-Âu, nhận xét Trung Á đang nằm ở tâm điểm của các trục thương mại chính và chào đón nhiều nhà đầu tư nước ngoài hơn trước tháng 2/2022.

Phương Tây tăng cường can thiệp

Tận dụng cơ hội, phương Tây đang đẩy mạnh sự can thiệp. EU hiện là nhà đầu tư nước ngoài hàng đầu và là đối tác thương mại lớn nhất của Kazakhstan. Một diễn biến đáng chú ý là hội nghị thượng đỉnh EU - Trung Á vào tháng 4/2025, tại đây EU công bố gói đầu tư 12 tỷ euro (tiếp nối cam kết 10 tỷ euro năm 2024).

Đặc biệt, Tuyến đường vận tải quốc tế xuyên biển Caspi (TITR), hay Hành lang Trung tâm (Hành lang Giữa), đang nổi lên như một lựa chọn khả thi cho các chuyến tàu tốc hành đường sắt Trung Quốc - châu Âu, bỏ qua Nga và giúp châu Âu gắn kết sâu rộng hơn với Trung Á. EU đặt mục tiêu mở rộng công suất tuyến đường này lên 10 triệu tấn mỗi năm vào năm 2027. Tuyến đường này còn là cơ hội để châu Âu tiếp cận nguồn trữ lượng khổng lồ các nguyên liệu thô quan trọng ở Trung Á.

Về phía Mỹ, Hội nghị thượng đỉnh C5+1 tại Washington D.C. ngày 6/11 vừa qua với sự tham gia của Tổng thống Mỹ Donald Trump và các nhà lãnh đạo 5 nước Trung Á đã nhấn mạnh ý định cạnh tranh quyết liệt hơn với Trung Quốc và Nga. Hội nghị đã dẫn đến các thỏa thuận mới về nguyên liệu thô quan trọng, đầu tư, và vận tải. Các thỏa thuận thương mại lớn, tổng trị giá 12,4 tỷ uSD, đã được ký kết, bao gồm hợp đồng 8 tỷ USD giữa Boeing và Uzbekistan Airways, và 4,2 tỷ USD giữa Wabtec (Mỹ) và phía Kazakhstan.

Sự khẳng định chiến lược trở lại của Nga

Dù vậy, Nga vẫn đang nỗ lực khẳng định lại vị thế của mình. Tại hội nghị thượng đỉnh Trung Á - Nga lần thứ hai ở Dushanbe, Tajikistan, từ ngày 8 đến 10/10 năm nay, Tổng thống Nga Vladimir Putin tái khẳng định cam kết tăng cường quan hệ. Ông lưu ý kim ngạch thương mại giữa Nga và các nước Trung Á đã vượt quá 45 tỷ USD vào năm 2024, tăng so với 35,8 tỷ USD vào năm 2021.

Phó Giáo sư Cafiero nêu rõ, Nga muốn định vị Á-Âu như hạt nhân của một mô hình toàn cầu mới dựa trên các nguyên tắc “đa dạng mô hình phát triển” và “an ninh không thể chia cắt”, bằng cách củng cố các thể chế khu vực như CSTO, EAEU và CIS. Moskva cũng nhấn mạnh di sản lịch sử chung và ngoại giao văn hóa.

Giới hạn của sự mở rộng của phương Tây

Mặc dù phương Tây đang tìm cách tận dụng đà phát triển, vẫn còn những trở ngại đáng kể. Tiến sĩ Luca Anceschi nhận xét chính sách của chính quyền Trump mang tính giao dịch cao, "đối trọng với Trung Quốc hơn là ủng hộ Trung Á", điều này có thể hạn chế tầm ảnh hưởng mong muốn.

Về phần mình, chuyên gia Levystone chỉ ra rằng việc EU nhấn mạnh vào các phong trào "dân chủ và chương trình cải cách" có thể gây bất lợi, đặc biệt là với giới tinh hoa chính trị khu vực. Ngược lại, Nga và các chính phủ Trung Á lại có chung lợi ích trong việc ngăn chặn các cuộc "cách mạng màu".

Thêm vào đó, tình hình bất ổn ở Afghanistan hậu rút quân của Mỹ và NATO năm 2021 là yếu tố quan trọng đảm bảo vị thế vững chắc của Nga trong cấu trúc an ninh Trung Á. Các mối đe dọa an ninh ngày càng tăng từ các nhóm cực đoan bạo lực có khả năng thúc đẩy hợp tác quốc phòng giữa các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ này và Điện Kremlin. Phần lớn các quốc gia Trung Á chia sẻ quan điểm của Moskva rằng việc hợp tác với chế độ Taliban là cần thiết xét trên thực tế.

Tóm lại, bối cảnh địa chính trị ở Trung Á đang phát triển thành một không gian đa cực. Phương Tây đã tăng cường mối quan hệ kinh tế và chiến lược, nhưng những nỗ lực này đối mặt với thách thức từ sự gắn bó chặt chẽ của Trung Á với Nga về mặt lịch sử, chính trị và an ninh. 

Công Thuận